PROGRAM NOTLARI
- Edward Elgar
Yaylı Çalgılar Orkestrası için Serenad, Mi minör, op.20
I. Allegro piacevole
II. Larghetto
III. Allegretto - Come prima
İngiltere’nin Brahms’ı olarak adlandırılan Edward Elgar’ın 1888 yılında yazdığı üç parça (Bahar Şarkısı, Elegy, Finale) ilerde, 1893’te bestelenen Serenad’a temel oluşturmuştur. Aynı yıl, önce ilk kez ikinci bölümü çalınan ve Elgar’ın en sevdiği eseri olarak gösterdiği Serenad, romantizmi, melodik buluşlarıyla bestecinin müziğinin ve yaylı çalgılara egemenliğinin tipik bir örneğidir. Elgar eserini, tamamlanmamış biçimiyle ilk kez 3 Mart 1905’te Londra’da yönetmiştir.
1. Bölümde, 6/8’lik ölçüde ve mi minör tondaki şen ve sevimli (Allegro piacevole) tempoda önce, ilerde de viyolalarla sık sık duyurulacak olan eserin temel fikri ritmik bir motifle başlar; onu, bir bahar havasındaki lirik birinci tema izler. Bölümün Elgar’a özgü hüzünlü ikinci teması, mi majör tonda, duygulu bir şekilde keman tarafından sergilenir... 2. Bölüm 2/4’lük ölçüdeki ağırca (Larghetto) tempoda, do majör tondaki tema sakin ve ciddiyetle sunulur. Tutkulu bir yükselişle gelişen ve aynı tonda birkaç kez tekrarlandıktan sonra yine sakin bir şekilde son bulan bu güzel hüzünlü şarkı (Elegy), Elgar’ın en güzel ve bütünlük gösteren parçalarının başında gelir... 3. Bölüm neşeli (Allegretto) tempoda, 12/8’lik ölçüde kendi temasıyla hızlı bir şekilde başlar. Ancak birinci bölümün mi majör tonda ve 6/8’lik ölçüdeki ikinci teması esere egemen olur. Aynı müziğin her iki bölümde birden neden kullanıldığı konusunda Elgar uzmanı Sir Thomas Beecham şöyle diyor: “İyi müzik kulağa kolay giren, ama güç çıkan müziktir.”
— İRKİN AKTÜZE
- Antonio Vivaldi
İki Viyolonsel için Konçerto, Sol minör, RV 531
I. Allegro
II. Largo
III. Allegro
20. yüzyılda ancak 1950’li yıllardan sonra yavaş yavaş tanınmaya başlayan Venedikli besteci Vivaldi, eserlerinin çekici, ferahlatıcı ve dinlendirici nitelikleriyle de günümüz müzikseverlerini büyülemiş, çokluğuyla da şaşırtmıştır. Ancak onun, beş yüze yakın konçertosu içinde –şimdiye kadar bilinen– iki viyolonsel için bir tek konçerto yazışı da şaşırtıcıdır. İki solo çalgı için elliye yakın konçerto besteleyen Vivaldi bunları, aynı değerde kullandığı iki solo çalgı, yaylı çalgılar ve sürekli bas (basso continuo) için düzenlemiştir.
Ryom dizisine göre RV 531 numarasını taşıyan konçertonun elyazması notalarını inceleyen uzmanlar kâğıda ve nota karakterine göre, eserin 1717 yıllarında, Vivaldi’nin Pièta’daki görevi sırasında yazıldığını öne sürer. Belirgin dramatik bir havada olan konçertonun yetim kızlar okulu olan Ospedale della Pièta’da yorumlandığı sanılıyor.
1. Bölümde, çabuk (Allegro) tempoda ve giriş tutti’si olmayan, alışılmamış biçimde, iki solo çalgının yarışır gibi başlattığı konçertoda bu giriş sonunda ilk ritornello’ya ulaşır. Herhangi bir orkestra birlikteliği, tutti’si olmaksızın başlangıç Vivaldi’de (Op.3 No.11 Konçerto’da olduğu gibi) ender görülür. Bölüm, zarif ezgilerle birbirinin cümlesini tamamlayan iki çalgıyı izleyen orkestranın güçlü akorlarıyla sona erer. Yine 4/4’lük ölçüde ve solo ile başlayan 2. Bölüm ağır (Largo) tempoda ve iki değişken formdadır. Bach’ı anımsatan hüzünlü ezgiyi duyuran solo çalgıların cantilena’sı yanında kontrpuan yapısının içtenliği, özellikle trio sonat (üçlü sonat) formuyla da yalnızca iki solo viyolonsel, bas ve klavsenle desteklenir. Ortak tril’lerle de süslenen bu bölüm hafifçe sona erer. 3/4’lük ölçüde ve çabuk (Allegro) tempodaki 3. Bölüm bu kez tutti’yle, birinci bölümden biraz daha canlı olarak başlar. İki solo çalgının birbirine üstün gelme çabasını sürekli tutti’lerle süsleyerek konçertonun karakterini bütünler. Özellikle virtüöz kadanslarla da kendilerini duyuran iki solo çalgının diyaloğunu sert akorlarla destekleyen orkestra, bazen de iki solisti eko biçiminde izler ve eseri güçlü akorlarla sona erdirir. (Süre: 12’)
— İRKİN AKTÜZE
- Johann Sebastian Bach
İkili Konçerto, Re minör, BWV 1043
I. Vivace
II. Largo ma non tanto
III. Allegro
Bach, Köthen’de Prens Leopold’un hizmetinde orkestra yöneticisi (Kapellmeister) olduğu 1717–23 yılları arasında sekiz keman konçertosu yazdı. Aslında, daha sonraki Leipzig kilise korosu yöneticiliği görevinde, müzikçilerin herhangi bir çalgıyla ilgilenmesine izin vermeyen amirlerine karşın, Köthen Prensliği’nde koro bulunmaması bestecinin ve sonraki tüm müzikseverlerin yararına oldu: Bach böylece prensin sevdiği çalgı müziğinin şaheserlerini besteleme olanağını buldu. Amsterdam’daki öğreniminden dönen genç Weimar Prensi Johann Ernst’in de buna katkısı büyüktür: Genç prens, daha önceki yıllarda Amsterdam’da basılan Vivaldi ve Marcello gibi ünlü İtalyan bestecilerinin konçerto partisyonlarını 1713’te Weimar’da bulunan Bach’a getirmiş, o da İtalyan stilini dikkatle inceleyebilmişti. Albert Schweitzer’in belirttiğine göre Bach’ın Köthen’de yazdığı keman konçertolarından ancak pek azı günümüze ulaşabilmiştir. Bunlar da oğlu Philipp Emanuel’den kalanlardır. Diğer oğlu Wilhelm Friedemann’da olanlar ise kaybolmuştur. Bach’ın tüm keman konçertoları arasında en çok sevileni ve tanınanı iki keman için olanıdır. Orkestra partisinin piyano ya da yaylı çalgılar dörtlüsü tarafından da rahatça çalınabilmesi halinde bile güzelliğini yitirmemesi nedeniyle eser, amatörler arasında da ilgi görmüştür. Bu konçertoda tek problem yalnızca iki iyi keman ustası bulabilmektir: Çünkü kanon ya da füg biçiminde gelişen solo partiler, birbirini izleyen diziler, iki solo çalgının büyük bir ustalıkla kaynaştırılması eşdeğer iki yorumcuyu gerektirir. Bach çağında bu yorumcular da 1716’da Berlin’de işlerini kaybeden Prusya Krallığı Orkestrası müzikçileri oldu. Bach’ın keman konçertolarını Berlin’den Köthen’e yerleşen ve orkestranın birinci kemancısı olan Joseph Spiess için yazdığı sanılıyor; ana temaları gamlarla oluşan İki Keman için Konçerto’sunda ise yine Berlin’den gelen bir başka kemancının, Martin Friedrich Marcus’un katkısı düşünülmüş. Rondo formunda, re minör tonda, 4/4’lük ölçüde, canlı (Vivace) tempodaki 1. bölümde Bach’ın konçerto türüne ilerici yaklaşımı, solo ve tutti partilerde belirginleşir: İki solist sürekli olarak orkestra tarafından desteklenir; böylece solo-tutti dengesi kesinliğini yitirir. Füg biçiminde ilk temayı orkestranın ikinci kemanlarıyla ikinci solist çok canlı şekilde duyurur. Daha sonra da birinci kemanlarla birinci solist aynı temayı tizlerde sergiler. İkinci tema ise solistler tarafından yansıtılır. Tutti temanın böylece yalnızca girişte duyurulduğu bölümde eşdeğerdeki iki solo partisi benzetimlerle, büyük aralıklı (interval) sıçrayışlarla dengeyi sağlar. Fa majör tonda, 12/8’lik ölçüde, fazla ağır ve temkinli olmayan (Largo, ma non troppo) tempodaki 2. bölüm olağanüstü huzur verici bir havadadır. Adeta bir tapınak içinin mistik atmosferini yansıtan bu gibi bölümlerin Bach tarafından kilisede, koro ayinleri arasında çalgı müziği olarak değerlendirildiğini ve bu nedenle yazıldığını eski müzik uzmanı J.N. Forkel 1802 yılında Leipzig’de bu büyük besteci hakkında yayımlanan –ve ilk eser olma onurunu kazanan– kitabında öne sürmüştü. A. Schweitzer de bu fikrin olsa olsa ancak İki Keman için Konçerto’nun ağır bölümü için geçerli olduğunu öne sürer; orkestranın, yalnızca basit ve hafif sürekli bas (basso continuo) eşliğini yüklenerek, solistlere duygulu bir anlatım olanağı sağladığı siciliano temposundaki sakin akışlı bu bölüme ayrı bir güzellik verdiğini belirtir. Solistlerin biri ön plana geçerken, diğeri onu zarif süslemelerle destekler. 3. bölüm 3/4’lük ölçüde, re minör tonda, çabuk (Allegro) tempoda, canlı ve sevimli bir havada gelişir. İki solist bu kez kanon biçiminde yakın benzetimlerle (imitation) tüm temaları sunar. Orkestra da iki kez teksesli (unison) pasajlarla solistlerin partisini yüklenerek onlara armonik düzende karşıtlık kurma olanağı sağlar. Bölüm yine baştaki re minör tonaliteye dönerek, aynı canlı rondo biçiminde sona erer. Eserin do minör tonda iki klavsen ve orkestra için düzenlemesi (BWV 1062) de vardır. (Süre: 18’)
— İRKİN AKTÜZE
- Johann Sebastian Bach
İki Piyano için Konçerto, Do minör, BWV 1060
I. Allegro
II. Adagio
III. Allegro
Johann Sebastian Bach klavsen –ya da bugün pratik ve akustik nedenlerle çoğunlukla çalındığı gibi piyano– konçertolarının büyük bölümünü 1729–36 yılları arasında Leipzig’de yazmıştır. O yıllarda Telemann’ın kurduğu Collegium Musicum adlı müzik akademisinin yöneticiliğini üstlenmiş, bu konserlerin repertuvarını genişletmek için yedi tane solo klavsen, üç tane iki klavsen, iki tane üç klavsen ve bir tane de dört klavsen için konçerto bestelemiştir. Bunlardan ancak dört tanesi özgün olarak tanımlanabilir; diğerleri ise aslında keman ya da obua gibi çalgılar için yazılmıştır.
Bach’ın bu konçertoları klavsen için düzenlemesinin en baştaki nedenlerinden biri de, klavsen çalan iki oğlunu gözetmesiydi. Böylece eskiden yazdığı konçertoları –orkestra için olanlar da dahil– klavsene uygulamış; yaz aylarında dostu Zimmermann’ın bahçesinde, kışın ise onun büyük kahvehanesinde seslendirilmesini sağlamıştır. Büyük bir olasılıkla iki oğlunun, Friedemann ve Carl Philipp Emanuel’in solistliğiyle yorumlanan bu konçertonun da aslında Bach’ın 1719’da Köthen’de iki solo keman için Re minör tonda bestelediği, sonra da keman-obua ve iki klavsen için düzenlediği bilinmiyor. Daha sonra Max Schneider’in tekrar gözden geçirmesiyle 1924’te yayımlanmış ve daha çok 1. Klavsen Konçertosu olarak tanınmıştır. İki keman ya da keman-obua düzenlemesindeki melodik ses yapısı yerine klavsen solo partisinde daha çok tam akorlar kullanılmıştır.
Konçertoda 1. ve 3. Bölüm, armonik şemaları ve tempo başlıklarıyla çok benzerlikler gösterir: 4/4’lük ölçüde, çabuk (Allegro) tempodaki 1. Bölümde do minör-mi bemol majör-sol minör-si bemol majör ve do minör olarak gelişen şema 3/4’lük ölçüde ve çabuk (Allegro) 3. Bölümde do minör-mi bemol majör-sol minör-fa majör-do minör olarak tamamlanır. Orkestranın yaylı çalgıları yalnız armonik eşlikle yetinmez, solo partilerde bile ufak motifler geliştirerek etkili bir rol oynar. Bu motifler ana temadan türetilerek çoksesli saydam bir doku yaratır. 12/8’lik ölçüde ve ağır (Adagio) tempodaki 2. Bölüm Adagio ise geniş tutulmuş ezgilerin oluşturulmasıyla ilgi çeker. Armonik temeli meydana getiren pizzicato akorlar eşliğinde iki solo çalgı 12/8’lik ritimde akıcı ve duygulu şarkılarını dile getirirler. (Süre: 15’)
— İRKİN AKTÜZE
- Antonio Vivaldi / Johann Sebastian Bach
Dört Piyano için Konçerto
I. Allegro
II. Largo
III. Allegro
Bach’ın iki, üç ve dört piyano için konçertoları, onun Leipzig Müzik Akademisi yöneticisi olduğu devreye rastlar. 1729–39 yılları arasında sürdürdüğü bu görevde çalışmalar, yazın Zimmermann’ın Windmühlen sokağındaki evinin bahçesinde, kışın ise Katharinen Caddesi’ndeki yine aynı kişiye ait kahvede yapılırdı. Orkestrayı oluşturan öğrenciler ve meslek sahibi diğer amatör müzikçiler böylece zevkli vakit geçirirler, hem de kahvedeki, özellikle panayır zamanında sayısı artan müşterileri eğlendirirlerdi. Bu öğrenciler arasında Bach’ın en büyük iki oğlu da vardı. Onlarla beraber iyi piyano çalan başka öğrencilerin de bulunması eşdeğerde üç-dört solisti kolaylıkla bir araya getiriyor; Bach’a yeni bestelerini –bugünden daha kolay– deneme olanağı veriyordu.
Bach piyano konçertolarını çoğunlukla keman konçertolarından uygulamıştır. Dört Piyano için Konçerto ise Vivaldi’nin dört keman için yazdığı ve 1714 yılında yayımlanan op.3 no.10 Si minör Konçerto’sundan bir ses aşağıya aktarılarak düzenlenmiştir. Daha kolay çalınması için bu yolu seçen Bach, dört solo keman partisini olduğu gibi dört klavsene geçirmiştir.
4/4’lük ölçüdeki 1. Bölüm, başlıksız olmasına karşın Allegro tempoda yorumlanır. Önce birinci ve ikinci klavsenle başlayan bölüm, bir klavsen dörtlüsü şeklinde parlak bir yoruma ulaşır. Karşılıklı diyaloglar ve her çalgının ayrı sololarıyla seçkinleşen bölüm, İtalyan stilinin virtüözitesini de sergiler... 3/4’lük ölçüdeki 2. Bölüm önce ağır (Largo) başlar. Sonra biraz hızlanarak melodik cümle olmaksızın arpejlerle gelişir. Bölümün sonundaki üç mezürde yine ağırlaşan müzik, pianissimo ile söner... 6/8’lik ölçüde ve parlak bir dans havasındaki 3. Bölümde (Allegro) her dört solo çalgıya eşit görevler düşer. Soru-cevap şeklinde gelişen bölüm virtüözce sona erer. (Süre: 14’)
— İRKİN AKTÜZE
