PROGRAM NOTLARI
- Béla Bartók
Romen Halk Dansları, Sz 56
I. Jocul a bata (Sopa dansı)
II. Braul (Kemer dansı)
III. Pe Loc (Yere vuruş dansı)
IV. Buciumeana (Bucak tulum dansı)
V. Poarga Romaneasca (Romanya polkası)
VI. Maruntel (Hızlı dans)
Zoltan Kodaly ile Macar ve Adnan Saygun ile Türk halk müzikleri üzerine çalışmalar yapan Béla Bartók, 1915 yılında piyano için yazdığı Romanya Halk Dansları (SZ 56) beğenilince, 1917’de bunları orkestra için düzenlemiştir. Eser bu şekliyle ilk kez 11 Şubat 1918’de E. Lichtenberg yönetiminde Budapeşte’de seslendirilmiştir. Bu dansların keman-piyano düzenlemesi ise ünlü Macar kemancı Zoltan Szekely tarafından yapılmıştır. Birbirine bağlı olarak çalınan altı Romanya Halk Dansı’ndan oluşan eserin 1. Dansı, 2/4’lük ölçüde, elde tahta sopalarla, ağır tempoda dans edilen ve Mezöszabad’tan kaynaklanan Sopa Dansı’dır... 2. Dans (Braul), Romanyalıların ataları sayılan, çobanlıkla geçinen ve Karpatlarda yaşayan Valakların (Eflak) kuşaklarla yaptıkları ince figürlü, hızlı tempolu ve Egres’ten kaynaklanan 2/4’lük ölçüdeki Kemer Dansı’dır... Pe Loc adlı 3. Dans yine 2/4’lük ölçüde, yerinden kımıldamadan, ayaklarla yere vurarak yapılan oldukça güç bir Egres Dansı’dır; ezgi monoton eşlikte armonik seslerle sunulur... Buciumeana başlıklı ve 3/4’lük ölçüdeki Bucak (Bisztra) bölgesinden olan 4. Dans, ağır tempoda ve duygulu bir tulum (gayda) havasını yansıtır... 5. Dans, Belenyes’ten kaynaklanan ünlü bir Romanya Polkası’dır (Poarga Romaneasca)... Yine hızlı tempoda, 2/4’lük ölçüdeki son dans Nyagra bölgesinden bir Maruntel’dir ve coşkulu bir finalle eseri sona erdirir.(Süre: 7’)
-İRKİN AKTÜZE
- Wolfgang Amadeus Mozart
Piyano Konçertosu No. 12, La Majör, K 414
I. Allegro
II. Andante
III. Allegretto
23 Mart 1783 günü Viyana’da, kralın da bulunduğu akademi konserinde Mozart, 12. ve 13. Piyano Konçertolarını seslendirmiş ve büyük başarı kazanmıştı. Daha önce, 28 Aralık 1782’de babasına yazdığı mektupta 12. Piyano Konçertosu’nu şöyle tanımlıyordu: “Öğrenildiği zaman çok zor değil; gösterişli ve kulağa hoş gelen pasajları da var.” Yaylı çalgılar yanında iki obua ve iki kornonun kullanılması isteğe bağlı (ad libitum) olarak 1782 sonbaharında Viyana’da bestelendiği sanılan konçertonun üçüncü bölümü (rondo) üzerinde Mozart çok çalışmış, ayrıca ilk ve son bölümlerine birer kadans yazmıştı. Aynı yıl bestelenen ve Mozart’ın 15 Ocak 1783 günü Wiener Zeitung’a verdiği ilanla dört düka altını karşılığında, notaları evinden alınabilmesi için adresini de yazarak satışa sunduğu üç piyano konçertosu (No.11, KV413; No.12, KV414; No.13, KV415) arasında 12. Konçerto, diğerleri gibi çok parlak ve tutkulu olmamasına karşın, başka özellikler taşır: Ünlü müzikolog Eric Blom bu eseri çok duygulu, içten, zarif, tatlı ama çekingen bir şiirsellikteki ve gülümseyen karakterli saf bir genç kıza benzetir.
1. Bölüm, 4/4’lük ölçüde, La Majör tonda ve çabuk (Allegro) tempoda orkestranın canlı tuttisi ile zarif şekilde başlar. Birinci kemanların sunduğu temayı, orkestranın susmasından sonra piyano tekrarlar ve hülyalı bir diyalog oluşur. Yaylı çalgıların duyurduğu motifleri piyano geliştirir. Tirol ezgilerini anımsatan yan temanın da geliştirilmesinden sonra piyanonun parlak –ve konçertonun en ilginç olan– 41 mezürlük kadansı ile bölüm sona erer... 2. Bölüm, ağırca (Andante) tempoda, 3/4’lük ölçüde ve Re Majör tonda başlar. Olağanüstü hüzünlü karakteriyle –bazı eleştirmenlerin, yine La Majör tondaki No.23 (KV488) Piyano Konçertosu’nun ağır bölümünden aşağı kalmayan değerde gördükleri– elejik havasıyla beğeni kazanır. Aslında Mozart ilk dört mezürde, 1 Ocak 1782’de ölen J. Christian Bach’ın bir senfonisinden aldığı motifi işlemiş ve bunu da başlıkta belirtmiştir. 10 Nisan 1782 tarihinde babasına gönderdiği mektupta, “Herhalde İngiltere’li Bach’ın öldüğünü biliyorsunuz? Müzik dünyası için büyük bir kayıp” sözlerini yazmış ve yaşlı dostunu böylece anmak istemişti. Schubert’in duygusallığını ve sıcaklığını da yansıtan Andante’de orkestranın duyurduğu temaları piyano geliştirir; bölüm sakin biçimde biter... 3. Bölüm çabukça (Allegretto) tempoda, 2/4’lük ölçüde, La Majör tonda ve basit gibi gelen sevimli temalarla işlenen bir rondo biçimindedir. Müzikolog Alfred Einstein’in belirttiği gibi Mozart, bu bölüm için iki taslak hazırlamış; kolay gibi görünen bu rondo için oldukça uğraşmıştır. Bu taslakların ikincisi (KV386) piyano için Konser Rondosu adıyla 19 Ekim 1782’de bestelenmiştir. Orkestranın canlı tuttisi ile başlayan finalde ilk tema, birinci kemanlarla piyano arasında özel bir diyalogmuş gibi sunulur ve eser, zarif biçimde sona erer. (Süre 27')
-İRKİN AKTÜZE
- Franz Liszt
Macar Rapsodisi No. 2
Macar Rapsodisi No.2, Do diyez minör (244/2) (Lento e capriccio-Lassan. Andante messo-Friska.Vivace-Tempo giusto. Vivace-Prestissimo): Macar Rapsodisi No.2, yalnızca rapsodiler arasında değil, tüm klasik müzik repertuvarının en tanınan ve sevilen eserleri arasındadır. Özellikle bir Romen ezgisinin kullanıldığı giriş motifiyle dinleyiciyi büyüler ve gerilimi artırır. Ağır ve kaprisli (Lento e capriccio) tempoda, etkili adımlarla gelişen dans motifi, Macarca Lassu (ağır) olarak adlandırılan ilk bölmeyi oluşturur; Majöre dönüşünce de karanlık havada, şarkı söyler gibi bir zariflik kazanır. 2. Bölme canlı (vivace) Friska (taze), triangel (üçgen), zil (zimbal) efektleriyle ve kaprisli anlatımlarla virtüoz yükselişlerin karışmasıyla parlak bir gösteriye benzer. Bir ara ağırlaştıktan sonra bir kadansa ulaşılır (Liszt burada kadansı, yorumcunun keyfine bıraktığını notaya işaret etmiştir). Çok hızlı (prestissimo) bir oktavlı pasaj ise, kısa coda’yı oluşturur. Ünlü eleştirmen Eduard Hanslick, Liszt’in 1874 yılında rapsodiyi seslendirişini şöyle anlatır: “Gerçek bir çigan stilinde melankolik bir doğaçlamayla serbestçe başlayan ve sonra bir çardaş şenliği olarak süren bu özgün eser, onun gençlik ruhunu canlandırıyor. Allegro bölmesindeki şaşkınlık veren pek çok efektlerini Liszt, her iki eliyle çekiç gibi vurarak ya da simbalomun (santura benzeyen bir Macar çalgısı) karakteristik benzetimini sergileyerek elde ediyor. Onun, sevilen bu temel Macar çalgısının ses efektlerini yaratması adeta ulaşılmaz. Liszt rapsodiyi bir oktav fırtınası gibi sona erdiriyor!...” (Süre 10')
-İRKİN AKTÜZE
- Ulvi Cemal Erkin
Yaylı Çalgı Dörtlüsü
(Düz. Franz Liszt Oda Orkestrası)
I. Allegro ma non troppo
II. Allegro scherzando
III. Andante
IV. Allegro quasi improvisation
Bu eser, Ulvi Cemal Erkin’in tek yaylı çalgılar dörtlüsü olma özelliğini taşıyor. İki keman, viyola ve viyolonsel için bestelenen eser, 1936 yılında tamamlandı ve ilk olarak aynı yıl Ankara Radyo Evi'nde seslendirildi. Seyirci önünde ilk canlı performe edilişi ise 22-23 Nisan 1938’te, iki gece üst üste, Ankara Devlet Konservatuvarı konser salonunda oldu.
Ulvi Cemal Erkin’in başka eserlerinde de ilham aldığı Türk halk müziğindeki aksak ritimleri, bu eserde de bulunuyor. Kompozisyon olarak ise klasik formda ve modal özellikler taşıyan bir dörtlü.
Yaylı çalgılar dörtlüsü, sadece Türkiye’de değil tüm dünyada ses getirdi, övgülerle karşılandı. Erkin’in yapıtını radyodan dinleyen Finlandiyalı müzik yazarı Helen of Enehjlem, “Yeni Büyük Bir Bestekar” başlığıyla bir yazı kaleme almış ve yazısında şu ifadelere yer vermiştir: “23 Ocak 1946, radyoda akşam haberlerini dinledikten sonra Lahti istasyonu yayınlarından Motala yayınlarına geçerken Lahti ve Motola arasında bulunan Ankara'dan kulağıma hakikaten tahuti bir müzik aksetti. Bu öyle sürükleyici kuvvet ve güzellikte bir yaylı sazlar kuarteti idi ki dinleyen onu ancak Schumann'ın sol majör sonatının bıraktığı tesirle kıyaslayabilirdi. Bu eser müzik muhayyelesi ve sanatının tükenmez kaynaklarından fışkırmışa benziyor ve klasik Avrupa ananesine çok esaslı bir şekilde nüfuz edilmiş olduğunu isbat ediyordu. Kendimi müziğin ahengine kaptırarak sonuna kadar dinledim.”
Yapıt, Almanya’da Schlesisches Dörtlüsü ve Prag Radyosu’nda Cechoslowenska Dörtlüsü tarafından seslendirildi. Bestelenişinden 10 yıl sonra Supraphon şirketi tarafından albüm olarak basıldı. (Süre 15’)
- David Popper
Macar Rapsodisi, op. 68
I. Andante Maestoso
II. Andante
III. Allegretto
IV. Presto
V. Adagio
VI. Allegro Vivace
Çek çellist ve besteci David Popper'in (1843-1913) 1894 yılında Budapeşte’de yazdığı “Hungarian Rhapsody” parçası, ilhamını Franz Liszt’in Hungarian Rhapsodies ve Johannes Brahms’ın Hungarian Dances isimli eserlerinden alıyor. Sanatçı bu yapıtının prömiyerini 4 Nisan 1893'te Budapeşte'de yaptı ve çalışmasını Belçikalı çellist Jean Gerardy’e adadığını söyledi.
1893 yılında piyano ve çello için bestelenen eser, Max Schlegel tarafından dört yıl sonra orkestraya uyarlanmıştır. 9 dakikalık müzik, iki flüt, iki obua, iki klarnet, iki fagot, dört korna, iki trompet, üç trombon, timpani ve yaylı çalgılardan oluşan bir orkestrayı gerektiriyor.
Altı bölümden oluşan eser, Andante Maestoso bölümündeki görkemli piyano girişiyle açılıyor. Re majör üzerinden bir kadansa geçen eser piyanoya ve sonra bölümü bitiren kadansa geçerek ilerliyor. İkinci bölüm tipik bir Csárdás lassú' olarak görülür. Bu bölümün yarısına gelindiğinde Popper bir sonraki bölümün melodisini önceden haber vererek eserin devamlılığını sağlar. Üçüncü bölüm olan Allegretto, neşeli bir temaya sahiptir. Bu tema aynı zamanda Liszt'in Macar Rapsodisi No. 12'sinde ve Brahms'ın Macar Dansı No. 15'te de bulunabilir. Presto bölümü, sürekli deviniminden dolayı rapsodinin en canlı ve en zorlu bölümüdür. Beşinci bölüm Adagio’ya geçildiğinde parça yeniden başlıyor gibi olur. Bu bölümü de başka bir lassú olarak adlandırmak mümkün. Altıncı ve son bölüm olan Allegro Vivace, melodik açıdan en çok çeşitlilik içeren bölümdür. Üç melodiyi birbiri ardına hızlı bir tempoda duyarız. (Süre 9’)
- Leó Weiner
Divertimento No. 1, op. 20
I. Tempo di Csárdás
II. Fox Dance
III. Round Dance of Marosszék
IV. Verbunkos (Recruiting Dance)
V. Peasants’ Dance
Divertimento serisinin ilk eseri olan Divertimento No.1, op.20, Leo Weiner tarafından Opera ve Senfonik Müzik Şefi Fritz Reiner’e adanmıştır. Beş bölümden oluşan eserdeki bölümler ilhamını Macar halk danslarındaki hareketlerden alıyor.
Divertimento, 18. yüzyılda halkın dans edip eğlenmesi için çalınan neşeli, hareketli müziklere verilen genel tanımı ifade ediyor. Haydn, Beethoven gibi bestecilere ait de Divertimentolar bulunuyor.
Leo Weiner’in Divertimento’su aslında beş parçadan oluşan bir seridir. Serinin tamamı, Macar besteci Weiner tarafından 1933-51 yıllarında bestelendi. Serinin içeriği şöyle:
Divertimento No.1 in D major for Strings (after Old Hungarian Dances) Op.20 (1933-34) [10:37]
Divertimento No.2 in A minor for String Orchestra (Hungarian Folk Melodies) Op.24 (1938) [14:51]
Divertimento No.3 in A major for Orchestra (Hungarian Impressions) Op.25 (1949) [13:32]
Divertimento No.4 in G major for Orchestra, Op.38 (1951) [9:45]
Divertimento No.5 in G major for Orchestra, (Hungarian Impressions) Op.39 (1951) [14:44]
(Süre 10’)
