PROGRAM NOTLARI

• Giriş Müziği
  (Yaklaşık Süre: 20’)

• Marco da Gagliano
  (1582–1643)
  Vergine Bella

• Claudio Monteverdi
  (1567–1643)
  Ohimè Dov’è il Mio Ben
  Io Son Pur Vezzosetta
  Bel Pastor
  Pur Ti Miro

• Yaşayan Tablolar
  (Yaklaşık Süre: 40’)

• Heinrich Schütz
  (1585–1672)
  Verbum Caro Factum Est

• Claudio Monteverdi
  (1567–1643)
  Lamento d’Arianna

• Sigismondo d’India
  (1582–1629)
  Piangete occhi miei Lassi
  Piangono al pianger mio

• Claudio Monteverdi
  (1567–1643)
  Oh Bone Jesu
  Sì dolce il tormento

• Benedetto Ferrari
  (1597–1681)
  Queste pungenti spine

• Sigismondo d’India
  (1582–1629)
  Mentre che il Cor

---

• Claudio Monteverdi
  (1567–1643)
  Ecco di dolci il sole armato

Claudio Monteverdi’nin aynı adlı eserinden ilhamla hazırlanan, orijinal adıyla Pur Ti miro projesi, Caravaggio olarak bilinen ünlü İtalyan ressam Michelangelo Merisi’nin (1571–1610) tablolarıyla bestecinin eserlerinin görsel ve işitsel bir birleşimini sunar. Teatri 35 ekibiyle La Venexiana müzik topluluğunun işbirliğinin bir sonucu olan tableaux vivants (yaşayan tablolar) adlı kendine has bu sanat formu, tiyatro ile resim, performans ile hareketsizlik, tarih ile canlı mevcudiyet arasında köprü kuran teatral bir konserdir. Caravaggio’nun görsel başyapıtlarından seçilen bir dizi eser, jest ve teatral eylemlerle yeniden yorumlanarak, Monteverdi’nin besteleriyle doğrudan bir diyalog içine girer. Bu eserler canlı olarak seslendirilir ve görsel ile işitsel bir dramada birleşerek benzersiz bir performans oluşturur.

Marco da Gagliano
Vergine Bella

İtalyan besteci Gagliano’nun Rönesans ve erken Barok üsluplarını bir araya getirdiği moteti Vergine Bella (Güzel Bakire), Francesco Petrarca’nın Bakire Meryem’e olan saygısını ifade eden ilahi şiirini esas alır. Müzik, metnin ruhani doğasına uygun olarak, duygusal melodisi ve belirgin metin yerleştirmeleriyle dikkat çeker. Sürekli bas kullanımı, erken Barok dönemine ait dini müziğin tipik bir özelliği olarak esere armonik destek sağlar.

• Claudio Monteverdi
  Ohimè, dov’è il mio ben?
  Io Son Pur Vezzosetta
  Bel Pastor
  Pur Ti Miro
  Lamento d’Arianna
  O Bone Jesu
  Sì dolce è ‘l tormento
  Ecco di dolci il sole armato

Bir doktorun en büyük oğlu olarak doğan, 15 Mayıs 1567 günü İtalya’nın çalgı yapımcılarıyla ünlü Cremona kentinde vaftiz edilen Claudio Monteverdi, kent katedrali kapelmaysteri Marc Antonio İngegneri’den kompozisyon, şan ve viol dersleri aldı. 15 yaşında ilk bestelerini yazan Monteverdi, 1590’a kadar bunlara öğretmeninin adını verdi. 1593’te ilk madrigalleri, 1584’te üç sesli canzonetta’ları, 1587’de beş sesli madrigalleri yayımlandı ve kısa zamanda tanındı. Viyola virtüözü olarak Milano’da da ün kazanmasına karşın kent katedralinin konsertmaysteri olamadı. 1590’da Mantua Dükü Gonzaga’nın hizmetine girerek, şarkıcı ve viyolacı olarak uzun süre çalışacak olan Monteverdi 1595’te, kontun sarayında şarkıcı Claudia Catlaneo ile evlendi ve aynı yıl kontla birlikte Macaristan’da Türklere karşı savaşa katıldı.

1600’lü yıllardan sonra besteci olarak kendini kabul ettiren Monteverdi, 1601’de Pallavicino’nun ölümünden sonra Mantua Kontluğu müzik şefliğine getirildi ve bu Maestro di Capello görevi nedeniyle dini eserler bestelemekle de yükümlü oldu. 1607 sonbaharında eşinin ölümü üzerine Mantua’ya dönmeyi reddeden Monteverdi, aynı yıl L’Arianna operasını tamamladı. 1610’da yayımladığı dini eserleri (In ilo tempore Mesi ve Beata Vergine Vesperi) Papa V. Paulus’a ithaf etti ve bizzat sundu. Bir süre, doğduğu kent Cremona’da oturduktan sonra 1612’de Venedik’e davet edildi ve San Marco’ya kapelmayster oldu.

Ohimè, dov’è il mio ben?
Monteverdi’nin, aynı zamanda diplomat olan Bernardo Tasso’nun görev nedeniyle eşinden ayrı kaldığı zaman kaleme aldığı, aşk ve ayrılık acısını anlatan şiiri için bestelediği Ohimè, dov’è il mio ben? sanatçının madrigallerinin yedinci kitabında yer alır. Bu kitapta geleneksel beş sesli a-cappella madrigal modeli terk edilerek solo, düet, trio ve çalgı eşlikli çok çeşitli küçük formlara yer verilir. Monteverdi, şiirdeki her iki dizeyi bir varyasyon olarak işler; böylece toplam dört çift-dize, dört müzikal bölme oluşturur. 16. yüzyılda popüler bir kalıp olan Romanesca bas motifi üzerinde gelişen dört bölümlü bu varyasyon dizisi, iki sesin (düet) iç içe geçtiği bir ağıt diline sahiptir.

Io Son Pur Vezzosetta
Monteverdi’nin yine yedinci madrigal kitabında yayımlanmış olan bu 15 dizelik anonim pastoral şiirde bir çoban kız kendi güzelliğini övüp hayranlık toplayışını anlatır. Metnin hafif, alaycı tonu bestecinin esere kattığı zarif melodik dönüşlerle pekişir. Monteverdi’nin Rönesans madrigalinden Barok virtüoz düet estetiğine geçişinin izlerini taşıyan eser, mini bir opera gibidir. İki soprano arasındaki şakacı atışmalar, şiirdeki pastoral böbürlenmeyi ve gizli sitemi capcanlı bir sahne tablosuna dönüştürür.

Bel Pastor
Bel Pastor dal cui bel sguardo (Güzel Bakışlı Çoban) adlı, iki ses için Rinuccini’nin sözleri üzerine bestelenen bu madrigal, Monteverdi’nin ölümünden sonra 1651’de Venedik’te Madrigali e Canzonette (Madrigaller ve Canzonetta’lar) başlığı ile yayımlanan 9. Kitap’ta yer almaktadır.

Pur Ti Miro
Claudio Monteverdi’nin 1643 tarihli operası L’incoronazione di Poppea mitolojik tanrılar arasındaki bir çatışmayla başlar. İlk perdeden önce gelen prologda, Kader ve İyilik tanrıçalarının her ikisi de insanlık üzerinde en fazla güce sahip olanın kendisi olduğunu savunur. Kısa süre sonra anlaşmazlıkları, mutlak kudrete kendisinin sahip olduğunu iddia eden Aşk tanrısının araya girmesi ve “Erdemlilere ne yapacaklarını ben söylerim, insanların talihlerini ben yönetirim,” demesiyle kesilir.

Bu iddiası, üç perdelik operanın coşkulu final sahnesinde doğru çıkar. Son perdede, Nero ve Poppea aşk düeti Pur ti miro, pur ti godo’yu (“Sana bakıyorum, seni arzuluyorum”) söylerler. L’incoronazione di Poppea, 1643’te Venedik’teki karnaval sezonunda prömiyer yaptığında, izleyiciler bu mutlu final sahnesinin ardındaki gizli ve dehşet verici gerçeği biliyor olmalıydılar. Hikâyeye göre, MS 54 ile 68 yılları arasında Roma İmparatoru olan Nero, öfke nöbeti sırasında hamile Poppea’ya saldırır ve bu da onun ölümüne yol açar.

Yine de, Monteverdi’nin son operası L’incoronazione di Poppea’nın perdeyi kapatan sahnesi olan Pur Ti Miro, operada romantik aşkın en doğrudan ve mahrem ifadelerinden biri olarak kabul edilir.

— TIMOTHY JUDD
Richmond Senfoni Orkestrası keman sanatçısı

Lamento d’Arianna
Prens Francesco Gonzago ile Savoia Prensesi Margherita’nın düğün şenlikleri sırasında temsil edilen ve bir prolog ile sekiz sahneden oluşan Arianna operası, Ottavio Rinuccini’nin (1562–1621) librettosu üzerine bestelenmiş, sahneye koyma çalışmaları Aralık 1607’de başlamış ve 28 Mayıs 1608’de ilk kez Mantua’da sahnelenmiştir. Başroldeki ünlü kadın şarkıcı La Romanina’nın (Caterina Martinelli) ölümü üzerine bulunan La Florida’nın Arianna rolündeki olağanüstü başarısı, bu temsil için özel olarak inşa edilen salonda binlerce kişinin çılgınca alkışına neden olmuş, 6. Sahnedeki “Lasciatemi morir” (Bırak beni öleyim) sözleriyle başlayan aryası çok beğenilmişti. Bugün artık varolmayan bu opera binasında oynanan operanın notaları da kaybolmuş, günümüze ulaşamamıştır.

Monteverdi aslında diyalog ve koroyu da içeren bu aryayı beş ses için uyarlayarak 1614’te 6. Madrigaller Kitabı’nda yayımlamış, sonra da 1623’te solo ses için düzenlemiş ve ölmezliğini sağlamıştır. Monteverdi bu eser için ilginç bir orkestra öngörmüştü: Trombonları dramatik sahneler için, blokflüt ve yaylı çalgıları da pastoral sahneler için kullanmış, ancak 16. yüzyılın Intermedi (İntermezzo’lar) tarzındaki müziği için, daha küçük bir orkestrayı daha usta bir eşlikle, zengin armoni ile değerlendirmiştir.

Operanın en duygulu bölümü olan ve yüzyıllık bir süre boyunca acıyı anlatmaya çalışan tüm melodilere örnek olan, 4/4’lük ölçüde, ağır ve geniş (Lento) tempoda başlayan Arianna’nın Yakarışı (Lamento di Arianna) adlı aryası ise uzun, hüzünlü çizgisiyle tüm çağların en ünlü lamento’su sayılır. Monodi (resitatif tarzında eşlikli tek sesli şarkı), madrigal (beş-altı sesli kontrpuanla işlenmiş, genellikle koro için lirik sözlü şarkı) ve çeşitli tarzda çalgı müziğinin bir bileşimi olan Arianna (Avrupa’da yaygın adıyla Ariadne) operasının konusu Ege denizinde yuvarlanan dalgaların tam ortasındaki yalçın kayalıklarla kaplı Naksos (Naxos) adasında geçer. Arianna adada, Atina’ya dönen Teseo tarafından gözyaşları içinde bırakılmıştır: Bu anda ünlü aryasını koro eşliğinde dile getirir. Bazı müzik yazarları Monteverdi’nin eşi Claudia’nın 10 Eylül 1607’deki ani ölümünden duyduğu acıyı, ümitsiz bir tutkuyla, insancıl bir kederle böylece yansıttığını öne sürerler. Monteverdi daha sonra 1639’da Venedik’te Teatro di San Moisé’de de sahnelenen operanın ünlü aryasını, monodi stilinde ve Latince sözlerle “Pianto della Madonna sopra il Lamento di Arianna” adıyla da yayımlanmıştır.

O Bone Jesu
Monteverdi’nin O bone Jesu başlıklı motetleri, bestecinin Rönesans’tan Barok’a geçiş öyküsünü izlemenin eşsiz örneklerini sunar: 1582’deki sade üç sesli model, tiz seslerin yalın kontrpuanıyla ruhani bir içe dönüklük sergilerken, 1620’lerde canlı bir soprano düeti ön plana çıkar. Bu motetler, Monteverdi’nin ifade gücünü ayrı yüzyıllara taşıyan minyatür yapıtlardır.

Si dolce è il tormento
Si dolce è il tormento (Tatlı Sıkıntı) adlı solo ses için bestelenen bu şarkı, tipik bir Venedik Airetta’sı biçimindedir. 1624’te yayımlanan bu şarkı dizisinde Monteverdi’nin oğlu Francesco’nun besteleri de yer alır. Yasak kitaplar okuduğu için tutuklanan Massimiliano’nun ağabeyi olan Francesco, Carmelit mezhebinden rahip olmuş, 1623’te ünlü San Marco Katedrali’ne şarkıcı olarak girmişti. 1636’da G. F. Sances’ın Ermiona adlı eserinde söylemiş, bazı küçük şarkılar da bestelemiştir. Bu kitapta onun Carlo Milanuzzi’nin “Quarto scherzo delle ariose vaghezze” (Çekici arya biçiminde dört scherzo) stilindeki metni üzerine bestelediği bu arietta’sı da bulunmaktadır.

Ecco di dolci il sole armato
Monteverdi, 1614’te madrigallerinin altıncı kitabını yayımladı. Bu madrigaller genellikle solo vokal çizgiler ve duygusal armoniler kullanır, opera ve resitatifin gelişimini müjdeleyen bir yaklaşımdır. Madrigallerin altıncı kitabı içinde yer alan Ecco di dolci il sole armato, zengin bir metaforik ve pastoral dil kullanımıyla, aşkın ve mitolojik imgelerin tipik bir karışımını sunar.

— İRKİN AKTÜZE

• Heinrich Schütz
  Verbum Caro Factum Est

“Alman Müziğinin Babası” olarak tanımlanan, Bach öncesi en büyük dinsel müzik ustası olan, geç Rönesans ile erken Barok arasının tını rejisörü olarak da adlandırılan, ancak ölümünden sonra 19. yüzyıl ortalarına kadar unutulan, 17. yüzyılın en büyük Alman bestecisi olarak kabul edilen Heinrich Schütz, Almanya’nın Gera kenti civarında (Bad) Köstritz’te doğmuş, büyükbabasının aileye miras olarak bir han bırakması üzerine 1590’da Weissenfels’e taşınılmış ve ilk müzik derslerine orada başlamıştır. 1598’de Hessen-Kassel Kontu Moritz’in sesini beğenmesi üzerine onun himayesinde yetişmiş; Latince, Yunanca ve Fransızca yanında kontluğun kapelmaysterinden çalgı dersleri almıştır. Çocuk sesini yitirince Marburg Üniversitesi’ne hukuk öğrenimine gönderilmiş, 1608’de mezun olmuş; 1609’da Kont Moritz, Schütz’ün Venedik’e çağın ünlü bestecisi Giovanni Gabrieli’nin yanında öğrenime gönderilmesini önermiş, önceleri isteksiz olan Schütz sonradan hem kompozisyonda hem de org çalmada olağanüstü gelişmiştir.

Gabrieli’nin ölüm döşeğinde bir yüzüğünü hediye ettiği Schütz, ilk önemli eseri olan 1611’deki Beş Sesli İtalyan Madrigalleri’ni ona göndermişti. 1613’te Kassel sarayına organist olan Schütz 1617’de de Dresden sarayı kapelmaysterliğine atandı; bazıları uzun süren ayrılıklara ve başka çalışmalara karşın bu görevi 55 yıl sürdürdü. 1628’de tekrar Venedik’e giden, Monteverdi’nin müziğini inceleyen Schütz, dönüşünde Saksonya’nın 30 Yıl Savaşları’na (1618–48) katıldığını görünce Danimarka sarayında görev aldı. Protestan kantorluklarının yeniden kurulması çalışmaları için çalgıcı topluluklarıyla birçok yolculuk yaptı. 1635’e kadar Kopenhag’da kalan Schütz 1641’de Saksonya Kontu’nun çağrısı üzerine Dresden’e döndü, ama yine de Danimarka’yı bırakmadı. 60 yaşında 1645’te Dresden’deki aktif görevi kapelmaysterliği bırakıp emekli olmak istediyse de Kont Johann Georg’un 1657’deki ölümüne kadar bunu başaramadı. Weissenfels’e yerleşmekle birlikte yine de Dresden’e bağımlı kaldı ve 6 Kasım 1672’de Dresden’de 87 yaşında öldü.

Motet stilinin özgün, akıcı polifonisine yaşamı boyunca bağlı olarak, ancak bu çokseslilikle resitatif benzeri 17. yüzyıl İtalyan eşlikli şarkısı monodi’nin saf uyumunu gözeterek Alman stilini yaratan ve bunu sağlam –kendi deyimiyle sert ceviz gibi– bir kontrpuan temeliyle işleyen Schütz, SWV (Schütz Werke Verzeichnis - 1960) olarak numaralanan 500 kadar eser vermiştir.

Verbum caro factum est (Söz beden oldu) kutsal moteti, SWV53-93 (Op.4) iki, üç, dört ses ve org için Latince sözlerle geleneksel polifoni, ancak konçertant monodi ile işlenen, 1625 tarihli Cantiones Sacrae (Kutsal Şarkılar) adlı büyük Latin motet koleksiyonunun bir parçasıdır.

— İRKİN AKTÜZE

• Sigismondo d’India
  Piangete occhi miei Lassi
  Piangono al pianger mio

Geç Rönesans ve erken Barok dönemlerde etkin olmuş İtalyan besteci ve şarkıcı Sigismondo d’India (1582–1629), cesur armonileri ve erken dönem monodi, madrigal ile stile rappresentativo (operaya giden yolda gelişen dramatik anlatım tarzı) alanlarına yaptığı katkılarla tanınır. Piangete, occhi miei, lassi (Ağlayın, yorgun gözlerim), geç Rönesans madrigal anlayışının erken Barok duyarlılığına evrildiği döneme ait etkileyici bir örnektir. D’India’nın dramatik anlatıma olan yatkınlığıyla kromatik kullanımına verdiği önem eserde açıkça hissedilir. Her kelime, özellikle de müzikle resmedilen “piangete” (ağlayın) gibi vurgulu ifadelerin olduğu anlar, başlı başına bir sahne gibidir. Konuşmacının derin kişisel acısını sahneye taşıyan, ham ve teatral bir anlatım söz konusudur. Piangono al pianger mio (Benim ağlayışıma onlar da ağlıyor) madrigali ise şiirsel bir “keder zincirini” andırır, konuşmacının gözyaşları, başkalarının da gözyaşlarını tetikler. Duygu, bir bedenden ötekine sıçramıştır. Eserin armonik yapısı da paylaşılan acı hissini derinleştiren bir özelliğe sahiptir.

• Benedetto Ferrari
  Queste pungenti spine

17. yüzyılın başlarında operanın gelişiminde önemli rol oynamış İtalyan librettist ve besteci Benedetto Ferrari, bugün Monteverdi kadar tanınmasa da özellikle ticari operanın doğduğu dönemde Venedik müzik sahnesinin önde gelen isimlerindendi. Yaşadığı dönemde madrigal ile arya arasında duran bir türü şekillendirmiş olan sanatçı, bireysel duygunun sese dönüşmesinde önemli bir rol oynamıştır. Queste pungenti spine (Bu batan dikenler),solo ağıt türünün yükselişini temsil eder; şarkıcının bir oyuncuya dönüştüğü, kısa ama yoğun bir dramatik sahne gibi işlenen müzikal bir iç döküştür. Disonanslar ve ani armonik geçişler, içsel sarsıntıyı müzikle betimlerken metne bağlı ritmik bir yapı oluşturulur. Konuşma ritmini taklit eden duraksamalar ve vurgularla duygunun doğrudan aktarılması amaçlanır. Eserde tek bir vokal çizgi, theorbo, lavta ya da klavsen gibi çalgılarla desteklenir.

• Sigismondo d’India
  Mentre che il Cor

Eser, erken Barok döneme ait dünyevi müziğin vazgeçilmez temalarından biri olarak aşk acısı yaşayan kırılgan bir kalbi konu alır. Metin tutkulu bir çelişkiyle doludur; aşk hem coşku hem de azaptır. Müzik monodi tarzındadır, tek bir duygu yüklü vokal çizgi, basso continuo (sürekli bas) eşliğiyle sunulur. Cesur armoniler, yani hazırlıksız disonanslar ve kromatik geçişler, eserin duygusal yoğunluğunu artırır. “Dolor” (acı, elem), “pianto” (ağlamak), “morte” (ölüm) gibi sözcüklerde armonik gerilim yaratılarak anlam derinleştirilir. Mahrem ve yoğun duyguları taşıyan bir repertuvara sahip olan bu tür müzikler, geniş kitlelere değil, saraylarda ve özel salonlarda seçkin dinleyicilere hitap etmek üzere yazılmıştır.