PROGRAM NOTLARI
- Charles Ives
Cevaplanmamış Soru
Amerika’da, hattâ Avrupa’da II. Dünya Savaşı’ndan sonra yeni yollar arayan, yeni kavramlar deneyen genç besteciler, bunu daha önce Ives’ın araştırdığını, hattâ 1908’den bile önce notaya aldığını hayretle gördüler. Amerikan müzik tarihinde bir eşi olmayan Ives’ın 1906’da bestelediği Cevaplanmamış Soru (The Unanswered Question) da böyle bir eserdir. Yazar ve besteci David Sawer’in deyişiyle, “Eski Avrupa ciddiliğine yeni Amerikan dünyasının masumiyetini ve idealizmini aşılayan Amerikan kahramanı Ives”, 1906’da New York’a yerleştikten kısa bir süre sonra Cevaplanmamış Soru’yu besteledi. Sonradan A Contemplation of a Serious Matter (Ciddi bir meselenin tefekkürü) olarak adlandırdığı ve solo trompet, dört flüt ve yaylı çalgılar için yazılan eser ancak 11 Mayıs 1946’da New York’ta, Columbia Üniversitesi’nde Juillard Graduate School’un öğrenci orkestrası tarafından ilk kez çalındı. Eser 20 yıl sonra da İstanbul Şehir Orkestrası üyeleri tarafından 13 Şubat 1966’da Şan Sineması’nda seslendirildi. Cevaplanmamış Soru, insan ve doğa arasındaki ikiye bölünmüşlüğü irdeler: Kozmik manzarayı üç değişik müzikal dokuyla araştırır. Topluluk birbirinden uzak üç kısma ayrılmıştır; her kesim de kendi malzemesini değerlendirir ve ritmik olarak da ayrı kalır. Sahnenin solunda sürdinli çalan yaylı çalgılar, en geride özel bir yerde trompet durur. Dört flüt ise birliktedir... Ives’ın partisyonun başına yazdığı açıklama şöyle: “Yaylı çalgılar tüm eser boyunca, tempo değişmeden, ancak işitilebilecek şekilde (ppp) çalar. Onlar Druid’lerin –eski İngiliz putperest din adamlarının– sessizliğini simgeler; hiçbir şey bilmeyen, görmeyen ve işitmeyen kişilerdir. Trompet ise varoluşun yıllar boyu süregelen sorusunu duyurur ve bunu her kez aynı tonda tekrarlar; bu altı notalık cümle yedi kez yinelenir. Ancak Görünmez Cevap’ın avı flütler tarafından başlatılır ve günümüzün insani varlıkları giderek daha hareketli olmaya, hızlanmaya, daha yüksek sesli olmaya yönelir; bir animando’dan (canlanarak’tan) con fuco (ateşli) tempoya dönüşürler... Savaşan Cevapçılar zamanla bir Gizli Konferans’tan sonra durulur, her şeyin boşuna olduğunu sezmişçesine Soru ile alay etmeye başlarlar. Bunlar ortadan kaybolduktan sonra Soru son kez yine sorulur ve geride yalnızca ‘Rahatsız edilmeyen yalnızlık’ içinde Sessizlik işitilir.” Yazar David Sawer, hepsi de altı dakika içinde olup biten bu olayları şöyle tanımlar: “Parça kendi basitliğiyle, harfi harfine açıklayışıyla, (hiyerarşik olmayan) dindışı yönlenişiyle Cage’in kolajlarına, Birtwistle’in üst üste tabakaları tablet şekline dönüştürmesine de öncülük etmiştir. Radikal olan da Ives’ın, Mahler tarzı korku ve mizahtan kaçınarak fikrin portresini sunmasıdır. Cevap verilmeyen soru çözümsüz kalır. Ancak insanlık araştırmayı sürdürecektir: Beckett’in İsimlendirilemeyen (Unnamable) adlı eserinde olduğu gibi aramayı sürdürmek zorundadır.” (Süre: 6')
— İRKİN AKTÜZE
- Joseph Haydn
Senfoni no. 96, Re Majör, Hob. I/96
I. Adagio - Allegro
II. Andante
III. Minuet - Trio
IV. Finale. Vivace assai
96. Senfoni, Haydn’ın 1791'de Londra'ya yaptığı ilk seyahatinde besteleyerek şehre ithaf ettiği on iki senfoniden biridir. İlk kez aynı yılın 11 Mart tarihinde Londra'daki Hanover Square Rooms'da seslendirilmiştir. Eser, prömiyeri sırasında icra edildiği konser salonunun tavanındaki avizenin düşmesi nedeniyle “Mucize Senfoni” olarak anılmıştır. Performans sonrasındaki alkışta tüm seyirci salonun ön tarafına toplandığı için kimse avizeden zarar görmemiş ve senfoniye bu ad verilmiştir.
Birinci bölüm sonat formundadır. Yavaş bir girişin ardından, bölümüm ilk teması aslında üst üste binen iki tema, orta yaylılar ve fagotlarda düşen bir motif üzerine ilk kemanlarda kısa-kısa-kısa-uzun şeklinde tekrarlanır. Kısa bir geçiş bölümünün ardından, ilk tema geri döner ve açılış bölümüne üçlü bir yapı verir. İlk tema, tekrarlanan notaların yer aldığı motiflerle tamamlanır. Bunu, Allegro'nun açılışında olduğu gibi üçlü sekizlik notayı içeren daha genişletilmiş bir geçiş izler. Eserde, üç tonlu bir ekspozisyona sahip ikinci bir tema yoktur. Ekspozisyon (serim) kodası ayrıca üçlü sekizlik nota içeren motiflere sahiptir. Gelişme, üç bölüme ayrılabilir. İlk bölüm, ekspozisyonun ilk temasını geliştirir. İkinci bölüm, kodadan temalar geliştirir. Bu bölümlerin her ikisi de Si minör tonundadır. İki ölçülük büyük bir duraklamanın ardından, üçüncü bölüm, ekspozisyonun Sol Majör tonunda yanlış bir tekrarlanmasıyla başlar ve bu, hızla ilk temanın daha fazla geliştirilmesine dönüşür. Son bölüm hızlı bir şekilde ilerler. Geçişin ardından, ilk tema grubunun motifleri güçlü ve beklenmedik bir şekilde yükselir ve Re minördeki son yedi ölçüyle bölümü tamamlar.
Sol majördeki yavaş bölüm, üçlü formdadır (A–B–A) ve üç hafif vuruşa sahip hareketli bir tema içerir. Bölümün merkezi olan “B" Sol minörde kontrpuantal bir yapıdadır. İkinci "A" bölümü, kadanslı bir altı-dört akor üzerinde biter. Devamında gelen koda, iki ana kemancının ve baş nefeslilerin soloları içeren gerçekten bir orkestral kadanstır.
Minuet üçlüsü, genişletilmiş bir obua solosuna sahiptir.
Final bölümü, (A–B–A–C–A) şeklinde beşli bir rondo formundadır. Ancak sonat formunun bazı unsurlarını da içerir. Bu yüzden her iki formun bir melezi olma özelliğini taşır. Ana A bölümü öncelikle yaylılar içindir, ancak devamında nefesli çalgılar da eşlik eder. B bölümü Re minör etrafında dönerken, C bölümü La Majöre kısa bir modülasyona sahiptir. Bu özelliklerden dolayı, bölüm sonat formuna benzerlik gösterir. Bölümün kodasında her iki bölümden ritmik kalıplara atıfta bulunuluyor. (Süre: 24’)
- Arnold Schoenberg
Aydınlanan Gece, op. 4
Schönberg’in 1899’da iki keman, iki viyola ve iki viyolonselden oluşan yaylı çalgılar altılısı için üç haftada yazdığı Verklärte Nacht (dilimize Aydınlanan Gece olarak çevirebileceğimiz) adlı eseri, belki bugün, ilk dinlenişte Wagner’in geç-romantik üslubunda olarak kabul edilebilecek iken, Viyana’daki takviyeli Rosé Kuartet tarafından ilk yorumunda dinleyicilerin protestosuyla karşılanmıştı. Mahler’in desteğiyle 1903’te seslendirilen altılı “radikal ve kakofonik” olarak nitelendirilmişti. Schönberg bu eserini önce, 1917’de yaylı çalgılar orkestrasına uygulamış, 1919’da bu şekliyle besteci yönetimindeki Konser Derneği Orkestrası (Konzertvereinsorchester) tarafından seslendirilmiştir. 1943’te ise Schönberg tekrar bazı düzeltmeler yapmıştır. Giderek yaygınlaşan, bugün çağdaş müziğin klasiklerinden sayılan Op.4 Verklärte Nacht, Anthony Tudor’un Pillar of Fire (Ateş Sütunu) balesinde de kullanılmıştır. Schönberg’in henüz on iki ton teorisini açıklamadığı, ancak Wagner’e özgü kromatizme yeni bir aşırılık kazandıran bu eser, geç-romantizmin yankısı gibi gözükmesine karşın içinde çağdaş müziğin tohumlarını taşır. Melodinin özü, değişkenliği ve anlatım gücü, yaşamı boyunca yeni şeyler öğrenmekten kaçınmayan bestecinin sürekli gelişiminin ilk önemli örneklerindendir. 4/4’lük ölçüde, A-B-A-C-A şeklinde beş kesitle, özgür bir fanteziyle, sallantılı ritimde, kısa tutularak gerçekleştirilen eser hakkında, Schönberg ancak 1950’de konuşmuş: Genellikle “minör üçlü”yü oluşturan dört notalı akorlara verilen adla anılan, (Fa-Si-Re diyez-Sol diyez notalarından oluşan ve Wagner’in Tristan ve İsolde’sindeki ilk akor olan) Tristan armonisi ile işlenen partisyondaki renklendirici unsurlardan kaçındığını belirtmiş; şiirin bu şekle uygun dramatizmi olmadığını, ancak doğal mizaç ve duyguları yansıttığı için absolut (salt) müzik kriterlerine uyduğunu söylemiştir. Böylece kısıtlı bir malzemeden geliştirilen tematik karakter ve “kesitler” ilerleyen varyasyonlar prensibiyle işlenmiştir. Eser aslında, Richard Dehmel’in (1863-1920) “Kadın ve Dünya” adlı uzun şiiri üzerine bestelenmiştir ve bir anlamda solistler için bir senfonik şiir de sayılabilir. Bu özellik, orkestra yorumunda daha da belirginleşir. Partisyonda basılan şiirde şair, bir erkekle, ona âşık olan kadının konuşmalarına kulak verir: “İki insan, kışın çıplak ve soğuk ormandan geçiyor. Ay onlara eşlik ediyor, onlar da aya bakıyor. Kadın itiraf eder: Senden olmayan bir çocuk doğuracağım; günah içinde, yanında yürüyorum. (O zamana kadar minör tonda sürüklenir gibi giden Tema A birden Majör armoniklerle karışır: Kesit B.) Erkek cevap verir: Taşıdığın çocuk ruhuna yük olmasın; onu, benim olarak doğuracaksın. Bak dünya nasıl ışıldıyor. Sen de bana parıltı getirdin, beni çocuk şekline soktun. (Burada aydınlık Kesit C belirir, zirveye ulaştıktan sonra coda’da orman yürüyüşü sürer.) Böylece iki insan, berrak ve aydınlık gecede yürür.” (Süre: 30')
— İRKİN AKTÜZE
- George Gershwin
Çılgın Kız Süiti
(Düz. Bill Elliott)
Bill Elliott’ın düzenlemesini yaptığı Çılgın Kız Süiti, 1930'daki ünlü Amerikan besteci George Gershwin’in Broadway müzikalinden şarkılar içeriyor. Orkestrayla birlikte caz stilinin eşsiz ritmini yaratmayı başaran Barbara Hannigan, süitteki eserleri seslendirirken bir yandan da şeflik rolünü üstleniyor.
Süit, sözlerini George Gershwin’in kardeşi Ira’nın yazdığı But Not For Me parçasıyla başlar. Âşık olmanın deliliğini aktardığı büyüleyici Embraceable You şarkısının ardından solo bölümünü hızlı bir mizah anlayışı ve teatral bir dokunuşla seslendiren Kanadalı soprano, hareketli glissandolar ve geniş rubatolar yaparak şarkının sözlerini müthiş bir yalınlıkla aktarıyor. Süitin son şarkısı I Got Rhythm öyle bir rubato ile başlıyor ki gerçek bir Broadway ritmine evrilerek Hannigan'ın ışıltılı tiz notalarıyla akıldan çıkmayacak bir sonla tamamlanır. Yeniden armonize edilen ve sözleri düzenlenen Gershwin eserleri Hannigan'ın coşkulu vokalleri ve güçlü icrasıyla yeniden hayat buluyor. (Süre: 17’)
But Not For Me
(söz lyrics: Ira Gershwin)
They're writing songs of love
But not for me
A lucky star's above
But not for me
With love to lead the way
I found more clouds of gray
Than any Russian play
Could guarantee
I was a fool to fall
And get that way
Hi-ho, alas! and al-
So, lack-a-day
AlthoughI can't dismiss
The memory of his kiss
I guess he's not for me
It all began so well, but what an end
This is the time a fella needs a friend
The climax of a plot
Should be a marriage knot
But there's no knot for me
–
Aşk şarkıları yazıyorlar
Ama benim için değil
Gökte bir şans yıldızı var
Ama benim için değil
Sevgiyle yolumda giderken
Çok daha fazla gri bulut buldum
Herhangi bir Rus oyunundakinden
Çok daha fazla
Aptal gibi düştüm
Böyle olsun madem
Yazık, ne yazık ki!
Yazık, boşa geçen gün
Vazgeçemesem de
Onun öpücüğünün hatırası
Ama sanırım o da bana göre değil
Her şey çok güzel başladı ama sonu ne
Bu, bir insanın başka bir insana ihtiyaç duyduğu zamandır.
Bir olay örgüsünün doruk noktası
Bir evlilik düğümü olmalı
Ama benim için düğüm yok
Embraceable You
(söz lyrics: Ira Gershwin)
Dozens of men would storm up
I had to lock my door
Somehow I couldn't warm up
To one before
What was it that controlled me
What kept my love life lean
My intuition told me
You'd come on the scene
Mister listen to the rhythm of my heartbeat
And you'll get just what I mean
Embrace me, my sweet embraceable you
Embrace me, you irreplaceable you
Just one look at you my heart grew tipsy in me
You and you alone bring out the gypsy in me
I love all the many charms about you
Above all I want my arms about
Don't be a naughty baby
Come to mama come to mama do
My sweet embraceable you
–
Düzinelerce adam kapıma dayanırdı
Kapımı kilitlemek zorunda kalırdım
Hiçbir türlü ısınamadım
Bir önceki gelene
Beni kontrol eden neydi
Aşk hayatımı zayıf tutan şey
Sezgilerim bana dedi ki
Sen ortaya çıkacaksın
Kalp atışımı dinleyin beyefendi
Ne demek istediğimi anlayacaksın
Sarıl bana, benim tatlı, sarılışım seni
Sarıl bana, yeri doldurulamaz sen
Sadece bir bakışın, kalbimi sarhoş etti
Sen ve yalnız sen içimdeki çingeneyi ortaya çıkarıyorsun
Seninle ilgili her şeyi seviyorum
Her şeyden önce kollarımı istiyorum
Yaramaz çocukluk olma
Bana gel, bana gel
Benim tatlı sarılışım seni
I Got Rhythm
(söz lyrics: Ira Gershwin)
I got rhythm, I got music, I got my man
Who could ask for anything more?
I got daisies in green pastures
I got my man
Who could ask for anything more?
Old man trouble I don't mind him
You won't find him 'round my door
I got starlight
I got sweet dreams
I got my man
Who could ask for anything more?
–
Ritimim var, müziğim var, erkeğim var
Kim daha fazlasını isteyebilir?
Yeşil çayırlarda papatyalarım var
Erkeğim var
Kim daha fazlasını isteyebilir ki?
Babam sorun ama onu umursamıyorum
Onu evimin etrafında bulamayacaksın
Yıldız ışığım var
Tatlı rüyalarım var
Erkeğim var
Kim daha fazlasını isteyebilir ki?
