PROGRAM NOTLARI
- Valentin Silvestrov
Hafızanın Anları V
“Bu döngünün müziği, başlangıcının olup sonunun olmadığı bir dizi andan oluşur. Kesilmez, dikkatle dinler ve sonsuzlukta kaybolan bir devamı bekler. Böylece, eserin (anın) kendi devamını bekleyen bir başlangıca sahip olduğu yeni bir süreklilik biçimi ortaya çıkar, ancak bu beklentinin kapısından içeriye başka bir an girer ve her şey, Binbir Gece Masalları’ndaki Şehrazad’ın ilkesini takip eder. Tıpkı hafızamızın işleyişi gibi. Bu tür müziğin müzisyenleri ve dinleyicileri, sadece dinlemeye değil, sesin yanı sıra sesler arasındaki sessizliği de dikkatle dinlemeye davet edilir.” (Süre: 20’)
— VALENTIN SILVESTROV
- Sergei Rachmaninoff
Trio élégiaque No.1, Sol minör
Rachmaninoff çok zor bir çocukluk geçirdi. Babası aile servetini har vurup harman savurunca birkaç kez taşınmak zorunda kaldılar. Kız kardeşi difteri salgını nedeniyle hayatını kaybetti ve ebeveynleri ayrıldı. 1885 yılına kadar St. Petersburg Konservatuvarı’na kaydı devam etse de o yıl tüm derslerden kaldı. Hemen ardından Moskova Konservatuvarı’na gönderildi ve burada sert mizacıyla ünlü bir piyano öğretmeni olan Nikolai Zverev’den eğitim aldı.
Bu olay, kariyeri açısından dönüm noktasıydı; zira Rachmaninoff, klavye üzerinde olağanüstü yetenekli bir virtüöz hâline geldi. Zverev’in evinde ise dönemin önde gelen Rus müzisyenlerinin pek çoğuyla tanışma fırsatı buldu; bunlar arasında Çaykovski ve Arensky de vardı. Rachmaninoff, konservatuvarda armoni derslerini Arensky’den aldı, ancak genç sanatçı üzerindeki en büyük etkiyi bırakan kişi, hayranlık beslediği akıl hocası Çaykovski’ydi.
Ocak 1892’de Rachmaninoff, Moskova’daki ilk konserini verdi. Programda Chopin, Liszt ve Çaykovski’den solo eserlerin yanı sıra, kendi oda müziği yapıtları da yer aldı: Viyolonsel ve piyano için iki parçayla, konserden sadece iki hafta önce, dört gün gibi kısa bir sürede bestelediği Sol minör Trio élégiaque (Ağıt).
Bu dönemdeki çoğu eseri gibi, bu trio da Çaykovski’den güçlü izler taşır; ancak müzikal dili, o dönemde bile belirgin şekilde Rachmaninoff’a aittir. Eser, tek uzun bir bölüm hâlinde yazılmıştır ve 1882’de Çaykovski’nin, dostu, öğretmeni ve Moskova Konservatuvarı’nın müdürü Nikolai Rubinstein’ın ölümünden sonra bestelediği La Minör Piyanolu Üçlü’nün ilk bölümüyle belirgin benzerlikler taşır. Çaykovski, bu uzun ilk bölüme Pezzo elegiaco adını vermiştir ve benzer şekilde, Rachmaninoff’un Trio élégiaque’i de bir cenaze marşıyla son bulur. Eserde Çaykovski’ye başka göndermeler de mevcuttur; ancak trionun dramatik yay çizgisi, giderek artan bir hareketlilikle doruğa ulaşması ve ardından gelen karanlık kapanışıyla, bütünüyle Rachmaninoff’a özgü bir anlatımdır.
Yaklaşık iki yıl sonra, Çaykovski ani bir hastalık sonucu hayatını kaybetti. Rachmaninoff, bu derin kaybın ardından tekrar aynı formata yönelerek, ustasının anısına ikinci bir Trio élégiaque besteledi. (Süre: 15’)
— JOHN HENKEN,
Los Angeles Filarmoni Orkestrası’nın eski müzik direktörü
- Antonín Dvořák
Piyanolu Üçlü No.4, Mi minör, Op.90 “Dumky”
I. Lento maestoso-Allegro quasi doppio movimento
II. Poco adagio-Vivace non troppo
III. Andante-Vivace non troppo
IV. Andante moderato-Allegretto scherzando-Meno mosso
V. Allegro-Meno mosso quasi Tempo I
VI. Lento maestoso-Vivace
Kasım 1890 ile 12 Şubat 1891 arasında bestelenen Üçlü, kemancı Ferdinand Lacher ve ileride konçertosunu ithaf edeceği viyolonselci Hanuş Wihan tarafından; Prag Üniversitesi’nin Dvořák’a verdiği şeref doktoru unvanı nedeniyle 11 Nisan 1891 günü Prag’da düzenlenen konserde ilk kez seslendirilmiştir. Eser o kadar beğenildi ki, Dvořák’ın Amerika’ya gitmeden önce gerçekleştirdiği 40 konserlik turnesinde çalındı. Dumka’nın çoğulu olan Dumky (Dumkalar) adını taşıyan eserin düzeltmelerini de daha önce yakın dostu Brahms yapmıştı. Dvořák da eseri Piyanolu Üçlü değil, Dumky olarak adlandırmış, altı danstan oluştuğunu vurgulamıştı... Adını balad tarzındaki Slav şarkılarına verilen Dumka’dan alan ve altı değişik Dumka’dan oluşan eserin her bölümü, tematik olarak birbirine bağlı, ağır ve çabuk iki ayrı tempodan oluşur. İlk üç bölüm, çok kısa aralar dışında, yine birbirine bağlı seslendirilir; eser böylece bir büyük ve üç küçük ana bölüme, yani dört bölüme ayrılmış gibidir.
Hep ağır ve hızlı olarak iki bölmeli olan bu altı Dumka şöyle sıralanır: 1. Dumka 4/8’lik ölçüde, tonalitesi gizliymiş gibi, halk müziği tarzında başlar. Mi minör tonda ağır ve görkemli (Lento maestoso) tempodaki kısımda piyanonun arpejleri üzerine viyolonsel bir resitatif başlatır. Bundan da hüzünlü ve ciddi bir ezgi doğar. Kontrast hemen çabuk (Allegro) tempoda ve Mi Majör tondaki ikinci bölmeyle, acıdan neşeye dönüşerek iki kez daha hızlı (quasi doppio movimento) ve daha parlak belirlenir. Dans tarzı figürlerden sonra yine minör ağır bölme daha tutkulu sergilenir. Majör hızlı bölme de aynı şekilde daha canlanır: Melodi –değişmeden– oktav tizlerde kemanla tekrarlanır... Bir attaca ile 2. Dumka’ya geçilir: Çok ağır (Poco adagio) tempoda, Do diyez minör tonda viyolonselin resitatif şeklinde bir ağıtıyla, piyanonun monoton eşliğinde, sürdinli kemanda yankılanarak başlar. Buna piyano, viyolonselin uzatılan bası eşliğinde, Do diyez Majör tonda cevap verirken kromatik geçişle ağıtı tekrarlar. Pek o kadar canlı olmayan (Vivace non troppo) tempoda ve Do diyez minör tondaki hızlı kontrast bölmesi, viyolonselin 24 mezür boyunca Do diyez’deki taç noktası ile dizginlemeye çalıştığı tutkunun, şiddetli ve öfkeli (furioso) şekilde ortaya çıkmasıyla sürer. Büyük bir viyolonsel kadansından sonraki tekrarda (reprise) yalnızca taç noktası yer almaz... Tekrar bir attaca ile, durmadan 3. Dumka başlar: Ağırca (Andante) tempoda, La Majör tonda, 3/4’lük ölçüde, tümüyle şiirsel ve güzel sonoriteli bu bölme piyanonun tane tane yorumuyla renklenir. Bunu izleyen çok canlı olmayan (Vivace non troppo) tempoda, 2/4’lük ölçüde ve La minör tondaki karşıt bölme, öncekinin motiflerinin kromatik bir değişimidir ve dans karakteri yoktur. İlk bölmenin kısaltılmış ve uzaklardan yansıyormuş gibi bir tekrarıyla 3. Dumka ya da Üçlü’nün ilk büyük parçası tamamlanmış olur...
4. Dumka’nın ilk bölmesi ılımlı (Andante moderato) tempoda, 2/4’lük ölçüde, Re minör tonda ve Dumka tarzına uymayan rondo formunda, bir marş temposu gibi (quasi tempo di marcia) gelişir. Viyolonselin sakin bir baş eğişin egemenliğindeki hüzünlü melodisi, dokuz mezür sürecek olan çabukça ve şakacı (Allegretto scherzando) kısımla canlanır gibi olur ama yine eski hava belirir. Re Majöre dönüşen, çabukça ve şakacı (Allegretto scherzando) tempolu karşıt bölme ise bu kez daha geniş tutulmuştur. Ancak marş ezgisi Re minörde yine duyulur. Sonra da bu ezginin eşliğinde Majör kısım kromatik olarak gelişir ve neşeli, küçük bir dans şekline ulaşır; bu dans yine kromatik olarak söner. Son kez beliren marş ezgisi hafifçe, Re Majörde –sanki yürüyenler uzaklaşmış gibi– yavaşça kaybolur.
5. Dumka ise tümüyle diğerlerinden farklı olarak kesiksiz bir canlılık içindedir. Çabuk (Allegro) tempoda, Mi bemol Majör tonda, önce 6/8’lik ölçüde ve bir scherzo tarzındadır. Burada belirgin bir halk stili yerine, sadece dans düşünülmüş gibidir. 6/8’lik ile 3/4’lük arasında değişen zengin ritimli girişten sonra tema 6/8’lik ölçüde sergilenir; sonra da ton değişimleriyle bir fantezi gibi özgürce işlenir. Sol Majöre geçişte bir trio yine aynı tempoda (Meno mosso quasi Tempo I) belirir. Asıl kısmın tekrarından sonra canlı bir bitiş pasajı (stretta) sona ulaştırır.
6. ve sonuncu Dumka 4/8’lik ölçüde, Do minör tonda, ilki gibi ağır ve görkemli (Lento maestoso) tempoda bir ağıt gibi başlar. Yine iki bölmeli Dumka formuna dönülmüştür. Bu ilk bölmenin ağır girişinin teması, canlı (Vivace) bölmede, 2/4’lük ölçüde ve Do Majör tonda geliştirilecektir. Tema önce minörde sergilenir, kısa bir geliştirimden sonra Do Majöre geçer, sonunda Do minörde çözülür; sekizlik ritmini koruyarak varyasyonlarla tekrarlanır. Bir çocuk oyun şarkısı sadeliğindeki canlı (Vivace) bölmede, ağır bölme de kısaca duyurulur. Tema sonda kısaltılmış olarak ama güçlü bir senfonik final gibi Dumkalar’ı sona erdirir. (Süre: 30’)
— İRKİN AKTÜZE
